ادیان در خدمت انسان
در قلمرو اندیشه ی امام موسی صدر2
ادیان در خدمت انسان
(جستارهایی درباره ی دین و مسائل جهان معاصر)
مؤلف: امام موسی صدر
ترجمه: گروه مترجمان
مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، تهران
405 صفحه.
درباره ی امام موسی صدر
امام موسی صدر در سال 1338 پا به خاک لبنان نهاد تا در سرزمین تمدن ها و فرهنگ های تاریخی و دیار طوایف گوناگون دینی، رهبری شیعیان را در همه ی قلمروهای زندگی عهده دار شود؛ با دو بال اجتهاد و علم روز. او معارف دینی را، هم در حوزه ی قم و هم در حوزه ی نجف آموخته بود و افزون بر تحصیلات حوزوی، فارغالتحصیل رشته ی حقوق در اقتصاد از دانشگاه تهران بود.
امام، پس از هجرت به لبنان، وارد عرصه های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی لبنان شد. وی سفرهای متعددی به اروپا کرد و همواره با مجامع علمی و فرهنگی غرب در ارتباط بود. از یک سو با اهل سنت به گفتگو می نشست و از دیگر سو با مسیحیان دیدار می کرد.
این همه، علاوه بر اینکه نشان از شرح صدرِ امام موسی صدر دارد، تجارب گران قدری را برای وی فراهم می آورد. او با تکیه، بر این تجارب و دانسته ها شجاعانه خود را در برابر پرسش های جوانان و حتی بزرگان دیگر مذاهب قرار می دهد، و با اندوخته ها و بینش و برداشت خود از اسلام پاسخگوی پرسش های گوناگون و مشکلات فکری جامعه ی لبنان می شود و با رشحاتِ فکر خود در عرصه های اجتماعی، به مشکلات اجتماعی پاسخ می گوید.[1]
درباره ی کتاب
«ادیان در خدمت انسان» کتابِ دوم از مجموعه ی «در قلمرو اندیشه ی امام موسی صدر» است. این کتاب که نام آن از عنوان سخنرانیِ تاریخی امام موسی صدر در کلیسای کبوشیین بیروت اقتباس شده است، حاوی برخی سخنرانی ها، مقاله ها و مصاحبه های امام موسی صدر می باشد که در آن ها به موضوعات گوناگونی پرداخته شده است. هم از آزادی مطبوعات در این مجموعه سخن رفته است و هم از نقش و جایگاه دین در دنیای امروز؛ هم از تمدن درخشان اسلامی صحبت شده است و هم از عدالت در اسلام... این مجموعه، با موضوعات متنوع، این حُسن را دارد که می تواند ما را با دیدگاه ها و روش و منش امام موسی صدر آشنا سازد.
متن زیر، گزیده ی یکی از مقالات این کتاب است.
اسلام و عدالت اجتماعی و اقتصادی
مقاله ی امام موسی صدر در نهمین همایش «ملتقی الفکر الإسلامی» که در تلمسانِ الجزایر در تاریخ 26 ژوئیه 1975 (17 تیر 1354) برگزار شد.
عدالت در اسلام، در همه ی زمینه ها، به ویژه در زمینه ی اجتماعی و اقتصادی، نه تنها متکی بر ایدئولوژی اسلامی، بلکه اصولاً خود پایه ای از پایه های ایدئولوژی اسلامی است و تأثیر شگرفی بر موازین و ارکان دیگر دارد. عدالت در همه ی زمینه های زندگی فردی و اجتماعی انسان جاری است و در قرآن کریم چنان می نماید که جهان هستی برآیندی از عدالت است. جهان از دیدگاه اسلام بر اساس حق و عدالت استوار است و انسانی که رسالت خود را درک می کند و خواهان کامیابی است، باید در روشِ خویش عادل و همسو با جهان باشد وگرنه موجودِ بیگانه و رانده شده و شکستخورده ای خواهد بود که به زودی در هاله ای از فراموشی گم خواهد شد. این اصل به یکسان بر فرد و جامعه صدق می کند.
اسلام ایمان بدون عدالت را به رسمیت نمی شناسد
وجود عدالت در اسلام مساوی است با وجود ایمان و ایمان بدون کوشش در راه تحقق عدالت اصالتی ندارد: «أرَأیتَ الّذِی یُکَذِّبُ بالدِّین. فَذَلِکَ الَّذِی یَدُعُ الیَتِیمَ. وَلَا یَحُضُّ عَلَی طَعَامِ المِسکِینِ.» «آیا آن را که روز جزا را دروغ می شمرد دیدی؟ او همان کسی است که یتیم را به اهانت می راند، و مردم را به طعام دادن به بینوا وا نمی دارد.» (ماعون، 3-1) حدیث شریف نبوی به گونه ی دیگری از این اصل سخن می گوید: «کسی که شب با شکم سیر بخوابد و همسایه اش گرسنه باشد، به پروردگار و روز بازپسین ایمان نیاورده است.» صدها دستور اسلامی، که عدالت اجتماعی و اقتصادی را در عمقِ عبادات وارد می سازد و آن را از جمله ی شروط صحیح بودنِ آن ها می شمارد، به روشنی نشان می دهد که عدالت اجتماعی و عدالت اقتصادی نهتنها دو حکم فرعی و دو واجب عادی و معمولی نیستند، بلکه بر پایه ی عقیده و ایمان استوارند و از آن ها جداشدنی نیستند. اسلام، ایمانی را که نتیجه ی آن عدالت در زندگیِ فرد و جامعه نباشد، بر نمی تابد.
مسئولیت های فردی و اجتماعی در تحقق عدالت اجتماعی
الف. مسئولیت های فردی. ارتباط متقابل میان مسئولیت فردی و اجتماعی برای تحقق بخشیدن به عدالت، یکی از ابعاد ترسیم شده ی عدالت است. بر اساس اصلِ «همه ی شما نگهبانید و همه نسبت به آن چه نگهبانید مسئولید.» و بر اساس وظیفه ی امر به معروف و نهی از منکر، هر فردِ جامعه مسئول سلامت جامعه است. از این رو، آنچه از اموال و امکانات و تجارب و حتی تندرستی و نیروی جسمی و هرچه دارد، صرفاً نتیجه ی کوشش شخص او نیست، بلکه در پدید آوردن آن ها دیگران، از معاصران و گذشتگان، نیز سهیم اند. به سخن دیگر، فرد امانتدار اموال خویش است و در پیشگاه جامعه و در برابر نسل های پیشین و آینده مسئول آن امانت است. بر اساس این تحلیل، فرد حق ندارد داراییِ خود را نابود یا احتکار کند یا به آن بی توجهی و درباره ی آن اهمال روا دارد. همچنین، نباید در حق خویش بدی کند و آسیبی به خود برساند، تا چه رسد به خودکشی. اینگونه اقدامات در حقیقت ستم و تجاوز به حقوق جامعه است.
ب. مسئولیت های جامعه. از طرف دیگر، جامعه نیز در برابر افراد مسئولیتی کاملاً برابر دارد. احادیث و فتاوا نشان می دهد که کلیه ی ساکنان دهکده در قبال فردی که از گرسنگی می میرد، مسئولیت دارند. در حقیقت این مسئولیت هر نوع مرگ و هرگونه زیان و آسیبی را نیز در بر می گیرد. آن چه از مسئولیت های جامعه ی روستایی در برابر فرد گفته می شود عیناً در مورد جامعه ی شهری و مناطق و سرزمین هایی که مردم در آن ها تشکلی یک پارچه دارند، صدق می کند. حضرت علی(ع) با تعجب از خود می پرسد: «آیا من سیر بخوابم و پیرامونم شکم هایی باشد از گرسنگی به پشت دوخته، و جگرهایی سوخته؟»
ج. مسئولیت های متقابل. از دیدگاه قرآن و روایات، افرادِ جامعه همه پیکره ی واحدی را تشکیل می دهند. دارایی ها و جان ها و پیمان های مردم از آنِ تمام افراد جامعه شمرده شده است. این بُعد، از آیات کریمه ی ذیل بر می آید:«لَا تأکُلُوا اموالَکُم بَینَکُم بِالبَاطِلِ» «اموال یکدیگر را به ناشایست مخورید.»(بقره،188) دقت کنید: مال هر فرد را برای دیگری مال خود او شمرده است. «یَغتَب بَّعًضُکُم بَعضاً.» «از یکدیگر غیبت مکنید.»(حجرات، 12) هر فرد برخی یعنی قطعه ای از دیگری شناخته شده است: «بَعضُکُم مِّن بَعض.» «همه از یکدیگرید.» (آل عمران،195)
شیوه های تحقق عدالت اقتصادی و اجتماعی
الف. انفاق و بخشش. در جای جای قرآن به جامعه ای که عدالت بر آن حاکم است و به نتایج این عدالت، و همچنین، خطرهایی که در صورت تحقق نیافتن آن متوجه جامعه خواهد شد، اشاره می شود، زیرا عدالت به همه این امکان را می دهد که با کوشش های سازنده و کمک های خود، همگان را بهره مند سازند و پیامدهای شایسته ی عدالت به همه بازگردد، در صورتی که نبود عدالت در جامعه به طور قطع موجب محرومیت بخش بزرگی از جامعه از برخی یا همه ی استعدادها و کاهش کارایی جامعه می شود. این خود محرومیت عمومی افراد جامعه و بلکه کل جامعه را سبب می شود، بگذریم از بیماری ها و خطرهایی که دامنگیر نه تنها گروه های محروم بلکه همه می شود، مانند پیامدهایی سوء تغذیه و فراهم نبودن شرایط زندگی سالم و همچنین، خطرهای دیگری که درون محرومان را می خورد و ادامه ی آن ها به بحرانها و انفجارها و نابسامانی هایی در جوامع می انجامد. «وَ أنفِقُوا فی سَبِیلِ اللهِ وَ لَا تُلقُوا بأیدیَکُم ألَی التَّهلُکَۀ.» «در راه خدا انفاق کنید و خویشتن را به دست خویش به هلاکت میندازید.» (بقره،195)
ب. انفاق در مفهوم قرآنی. هر که در آیات انفاق بیندیشد، به خوبی در می یابد که انفاق، به مفهوم قرآنی آن، مشارکت دادن کامل دیگران است در آن چه خداوند از مال و فکر و کوشش و مبارزه به انسان بخشیده است. بازگشتِ نتیجه ی خیر به انفاقکننده و دوری او از ظلم و هلاکت، تنها منحصر به جزای الهی نیست که در قیامت عاید انسان می شود، بلکه نتایج اجتماعی ای که از فعالیت های انسان بر می خیزد نیز جزای عمل به حساب می آید. این پاداش، که پیش از پاداش اخروی است، در قرآن به «جزای ادنی» (پاداش نزدیک تر) و پاداش آخرت به «جزای اوفی» (پاداش کامل تر) یاد شده است. کوتاه سخن اینکه فرد یا گروهی که برای ایجاد فرصت های مناسبِ زندگی برای دیگرا کوشش می کند، در حقیقت، خیرخواهی و نیک فرجامی را برای خویش به ارمغان می آورد و خطر ستم و هلاکت و نیستی را از خود دور می سازد.
میان انفاق جان که به شهادت می انجامد و به هلاکت نینداختن نفس که از سرکشی و طغیان دشمن یا از ظلم خودکامگان سرچشمه می گیرد، هماهنگی کامل وجود دارد.
ویژگی دیگر عدالت اقتصادی و اجتماعی در مکتب اسلام این است که عدالت درجات متفاوتی دارد و تحقق آن در جوامع محدود به حد خاصی نیست، بلکه مانند بسیاری از هدف های دینی بیکران و نامتناهی است. این بدان جهت است که عدالت وسیله ای برای امکان بخشیدن به تکامل انسان است، نه آن که خود هدفی باشد که کوشش عدالت خواهی در نخستین مرحله ی آن توقف کند.
نتیجه ی چنین بینشی آن است که عدالت با قدری احساسِ فردی آغاز می شود و سپس رشد می کند و، از یک سو، به کوشش روزافزونِ فرد تبدیل می شود و، از سوی دیگر، گروه را که دولت ملی مظهر آن است، در بر می گیرد. آنگاه عدالت با دو بُعد گسترش می یابد: از یک سو، رفته رفته همه ی افراد جامعه را در بر می گیرد و، از سوی دیگر، عمق پیدا می کند، زیرا همان طوری که حس عدالت خواهی رفته رفته به صورت کوشش پیگیر و مستمر در می آید، تحقق بخشیدن به حداقلِ عدالت، مراتب دیگری از عدالت را فراهم می کند. این جریان تا آنجا ادامه می یابد که به برابری بین افراد جامعه می رسد. سپس، مرحله ی تکافل و همبستگی و فداکاری فرا می رسد، آنگاه از این مراحل هم می گذرد و به صورت ایثار و از خود گذشتگی جلوه می کند.
ج. ابعاد عدالت اقتصادی و اجتماعی و راه های تحقق آن. تحریم ربا روشن می دارد که شریعت اسلام نمی خواهد سرمایه به تنهایی و بدون کار و تلاش افزایش یابد و برای صاحبش سودآور شود. همین طور آنچه در فقه اسلامی درباره ی درست نبودن تعیین سهمی برای ابزار تولید آمده، دلیل بر این است که ابزار تولید نمی تواند در سود و منافع شریک باشد و فقط مزد دریافت می کند. اما کار، که در اسلام برترین عنصر از عناصر تولید است، حق دارد که فارغ از زیان در منافع سهیم شود. همچنین کارگر حق دارد مبلغ معینی، بدون ریسک پذیری، دریافت دارد. این همان چیزی است که اجرت و مزد کار می نامیم.
تفکر و تأمل بیشتر در احادیث زکات و آنچه از امامان اهل بیت و فقهای پیشین وارد شده است، بُعد تازه ای به مسئله ی عدالت می دهد و به روشنی و صراحت به بیمه ی افراد فقیر، که عبارت از تأمین نیازهای افراد تهی دست از طرف جامعه باشد، توصیه می کند. البته، نه آن فقر و تهی دستی که نتیجه ی سستی و بطالت باشد. همچنین، اسلام بیمه های دوران کهن سالی و کودکی و بیماری را، به ویژه حوادث و پیشآمدهای ناگهانی همچون هزینه ی مسافران نیازمند و وامداران و در بند ماندگان و هر آن چه در راه خدا باشد، لازم می داند. «صدقات برای فقیران است و مسکینان و کارگزاران جمع آوری آن. و نیز برای به دست آوردن دل مخالفان و آزاد کردن بندگان و قرض داران و انفاق در راه خدا و مسافران نیازمند و آن فریضه ای است از جانب خدا.» (توبه،60) مسئولیتِ بیمه های اجتماعی، در حقیقت، همان مسئولیتِ کاملِ جامعه ی اسلامی در اوضاع دشوار اجتماعی است، خواه این اوضاع دائمی باشد مانندِ پیری و ناتوانیِ ناشی از نقص عضو، یا بر اثرِ حوادث ناگهانی و در کوتاه مدت به وجود آید.
...
[1] . برای آشنایی بیشتر با زندگی، آثار و اندیشه های امام موسی صدر، می توانید به آدرس پایگاه اطلاع رسانی امام موسی صدر مراجعه کنید: