سرمایه داری
سرمایه داری (مختصر مفید)
نوشته ی جیمز فالچر[1]
ترجمه ی مصطفی امیری
نشر ماهی، تهران
198 صفحه.
کتاب «سرمایه داری»[2] نوشته ی جیمز فالچر (استاد بخش جامعه شناسی دانشگاه لِیسستر انگلستان)[3]، یکی از کتاب های «مجموعه ی مختصر مفید»[4] می باشد که نشر ماهی اقدام به انتشار آن ها نموده است. کتاب های این مجموعه، توسط متخصصان رشته های گوناگون به زبانی ساده و شیوه ای مختصر، برای عموم مردم نوشته شده و بیشتر جنبه ی یک معرفی کوتاه را دارند.
گزیده ی زیر، برگرفته از بخش های مختلف کتاب است.
سرمایه داری چیست؟ سرمایه داری از کجا آمده است؟ آیا سرمایه داری در همه جا به یک شکل است؟ آیا سرمایه داری جهانی شده است؟
جیمز فالچر، سرمایه داری را «پولی که به منظور کسب پول بیشتر به کار انداخته می شود»، معرفی می کند و سه نمونه ی بسیار متفاوت از آن را ارائه می دهد:
در سرمایه داریِ تجاری رمز و راز کسب سود هنگفت عبارت بود از «حفظ انحصار به هر وسیله، حذف رقبا و کنترل بازار از هر طریق ممکن.» به عنوان مثال کمپانی، کشتی هایی می ساخت و آن ها را علیه رقبا به توپ مسلح می کرد و یا تجار گاهی با خرید کل موجودیِ یک کالا و احتکار آن، بازار را دست کاری می کردند!
در تولید سرمایه دارانه که رابطه ی حزب کارگر را با سرمایه داری نشان می دهد؛ سودآوری نهایتاً به نیروی کار بستگی داشت. بخش اعظم نیروی کار را کودکان تشکیل می دادند که دستمزد ناچیزی می گرفتند و گاه تقریباً نیمی از آن ها زیر 16 سال بودند. در سال 1819 نزدیک 100 کودک زیر 10 سال، که برخی از آن ها فقط 7 سال داشتند، از ساعت شش صبح تا هفت و نیم شب در این کارخانه ها کار می کردند. شرکت ها با پایین نگه داشتن سطح دستمزدها و جایگزینی آنان با ماشین آلات و جایگزینی کارگران ماهر با کارگران ساده و ارزان تر هزینه های دستمزدها را به حداقل می رساندند. انضباط کاری هم دیگر نمونه ی بهره کشی از کارگران بود. فراغت به معنای زمان مشخص غیر کاری، چه به شکل روزهای تعطیل و چه به شکل تعطیلات آخر هفته و فراغت شبانه، محصول به وجود آمدن ساعات کاری منظم و اجباری در نتیجه ی تولید سرمایه دارانه بود. فراغت از یک جنبه ی دیگر نیز محصول سرمایه داری بود: از جنبه ی تجاری. فراغت دیگر به معنای پرداختن به ورزش ها و تفریحات متداول نبود. کارگران حالا برای فعالیت های تفریحی ای که بنگاه های سرمایه داری برایشان سازمان داده بودند، پول می پرداختند. شرکت های تازه تأسیسِ راه آهن بلیت های ارزان قیمت می فروختند و کارگران نخریسی ناحیه ی لنکاشر می توانستند با تهیه ی این بلیت های تخفیفی سفری یک روزه به بلکپول[5] بروند. بنابراین صنعت کاملاً جدیدی برای توسعه و بهره برداری از بازار فراغت در حال شکل گیری بود که بعدها به منبع عظیم مصرف، اشتغال و سودآوری مبدل شد.
سومین نمونه ی سرمایه داری، بر مبنای اختلاف اندک قیمت هاست که به دلایل فنی بین بازارهای مالی به وجود می آید، که از طریق آن ها می توان پول هنگفتی به جیب زد. اگر بتوان این اختلاف قیمت ها را شناسایی و ارزش آن ها را محاسبه و مقادیر هنگفتی پول را خیلی سریع جا به جا کرد، سود زیادی کسب خواهد شد.
فالچر سیر سرمایه داری در جهان را به سه دوره تقسیم می کند:
سرمایه داری بی قید و بند،
سرمایه داری مدیریت شده،
و بازگشت به سرمایه داری مبتنی بر محوریت مجدد بازار.
تولید صنعتی رقابتی در مقیاس کوچک، سازمان های کارگری کم توان، آزادسازی اقتصادی، دولت مقتدر و حداقلِ رفاه دولتی، قرن 18 و اوایل قرن 19را به دوره ی سرمایه داری بی قید و بند معروف ساخت. در این دوره همچنین باورهای لیبرالی به آزادی فرد وجود داشت که اهمیت آن صرفاً تاریخی نیست. در طول این دوران، لیبرالیسم به صورت مجموعه ی منسجمی از تفکرات تداوم داشت.
با این وجود، دولت از توجه به شرایط کار در کارخانه ها غافل نبود. تلاش برای محدود کردن ساعات کارِ کودکان به قرن 18 بر می گردد. این تلاش ها صرفاً با انگیزه ی مقابله با استثمار نیروی کار نبود، بلکه آنچه در درجه ی اول مطرح بود رفاه روانی زنان و کودکانِ مشغول به کار در کارخانه ها و حفظ روابط سنتی خانواده بود. در این زمان هنوز خبر چندانی از رفاه دولتی نبود.
در نیمه ی دوم قرن نوزدهم (دوره ی سرمایه داری مدیریت شده)، کارفرمایانِ واحدهای صنعتی تا حدودی به منظور مقابله با قدرت صنعتی روزافزون اتحادیه های کارگری، ولی عمدتاً به منظور کاهش عدم اطمینان ناشی از رقابت آزاد، با یکدیگر متحد شدند و اتحادیه های کارفرمایان را تشکیل دادند و همچنین شروع به ادغام با واحدهای صنعتی رقیب نمودند. بنابراین به موازات بزرگ شدن شرکت ها، نقش مدیریت نیز اهمیت بیشتری یافت. دولت نیز به جای سرکوب اعتراضات طبقه ی کارگر، از طریق مشارکت دادن و نمایندگی کردن طبقه ی کارگر اقدام به مدیریت اعتراضات کرد. علاوه بر این، دولت هر چه بیشتر مسئولیت رفاه مردم را بر عهده گرفت و به گسترش مالکیت دولتی (بهداشت عمومی – مستمری های دولتی – بیمه ی بیکاری – بیمه ی ازکارافتادگی – فراهم آوردن امکانات تحصیلات متوسطه رایگان 1940 – سوسیالیسمِ شهری یعنی حمل و نقل عمومیِ دولتی، مسکن سازیِ دولتی 1890، شرکت های تلفن 1892 و ...) پرداخت.
سرمایه داری مبتنی بر محوریت مجدد بازار: نهادهای صنف گرای سرمایه داریِ مدیریت شده، نهایتاً کارکردی موفق نداشتند. تلاشهای دولت برای تنظیم قیمتها و درآمدها یکی پس از دیگری شکست خورد، زیرا همکاری لازم بین اتحادیه ها، کارفرمایان و دولت، یا وجود نداشت یا ایجاد آن ممکن نبود. زمانی که دولت ها سیاست های آمرانه تری اتخاذ می کردند با مقاومت شدید و غلبه ناپذیر اتحادیه مواجه می شدند. همچنین مشکل اصلی این بود که رشد رقابت بین المللی داشت فشار روزافزونی بر جوامع صنعتی قدیمی وارد می کرد و بحران اقتصادی دهه ی 1970 این فشار را دو چندان کرده بود. کارفرمایان در واکنش به این مسئله، سعی می کردند هزینه های نیروی کار را کاهش دهند، که این مسئله منجر به مقاومت اتحادیه های کارگری می شد.
بنابراین با اضمحلال امپراتوری ها و رشد تجارت آزاد، سیاست مصون سازی اقتصادهای ملی نیز متزلزل شد، رقابت بین المللی افزایش یافت و نهادهای سرمایه داریِ مدیریت شده زیر فشارهای کمرشکن قرار گرفتند. علاوه بر این، تحولات بزرگ تری در زمینه ی ارزش ها و اولویت ها در حال وقوع بود. نشانه هایی از گسترش مخالفت ها با مالیات های سنگین و نارضایتی از خدماتِ بدون تنوع و بی کیفیتِ دولت که هزینه ی آن ها از محل مالیات ها تأمین می شد، اما پاسخ گوی انتظارات مصرف کنندگان نبود به چشم می خورد. دغدغه های جمع گرایانه در ارتباط با رفاه، برابری و اشتغال که ارزش های اصلی سرمایه داریِ مدیریت شده را تشکیل می داد، داشت جای خود را به تأکید فردگرایانه تر بر آزادی و حق انتخاب می داد. هر زمینه ای را که در نظر بگیریم، خواه کالاهای مصرفی، خواه رسانه ها، خواه نقاطی که مردم برای گزراندن تعطیلات شان انتخاب می کنند و خواه مدارس و دانشگاه ها، نمی توانیم انکار کنیم که مردم از حق انتخاب بیشتری برخوردار شده اند، ولی اطمینان به آینده کمتر شده است. عدم امنیت و تضعیف اتحادیه ها از توانایی کارگران و کارمندان برای مقابله با خواست کارفرمایان مبنی بر کار سخت تر و بهتر کاسته است، خواستی که علت آن افزایش رقابت و نظارت های شدیدتر دولت است. شکاف میان آن هایی که در مشاغل کم درآمد گرفتار شده اند و با آینده ای نامطمئن روبه رو هستند و آن هایی که قادرند از فرصت های جدید استفاده و ثروت اندوزی کنند، عمیق تر شده است.
بنابراین این نوع سرمایه داری نیز به همان اندازه عیب و نقص دارد، زیرا خودِ نابرابری و ناامنی موجب ناکارآمدی و اعمال فشار برای تغییر اوضاع می شود.
سرمایه داریِ جهانی، تصورات غلطِ پایداری ایجاد کرده است.
تصور غلط اول این است که سرمایه داری جهانی پدیده ای جدید است، اما می دانیم که این نظام ریشه های تاریخی عمیقی دارد یعنی قرن نوزدهم. محوراین نظام اقتصادی تقسیم جهانیِ کار بین گروه کوچکی از کشورهای تولیدکننده و بقیه ی کشورهای جهان بود؛ یعنی کشورهایی که از یک طرف نقش بازارِ مصرف را برای کالاهای تولیدی داشتند و از طرف دیگر منبع غذا و مواد اولیه ای بودند که کشورهای تولیدکننده در اختیار نداشتند.
تصور غلط دوم این است که سرمایه گردش جهانی دارد، ولی می دانیم که حجم اعظم سرمایه بین تعداد اندکی کشور ثروتمند (امریکای شمالی، اروپا و ژاپن) جریان دارد. در سال 1998 بازارهای نوظهور فقط 7 درصد سرمایه ی جهان را در اختیار داشتند، در حالی که کشورهایشان حدود 85 درصد جمعیت جهان را در خود جای می دادند! در طول سال های 1988 تا 2001 فقط 19 میلیارد دلار به بازارهای نو ظهور سرازیر شد، در حالی که این رقم بین سال های 1994 تا 1997 بالغ بر 655 میلیلار دلار بود!
تصور غلط سوم این است که سرمایه داری هم اینک پا را از مرزهای ملی فراتر نهاده و در ابعاد جهانی سازمان یافته است، ولی می دانیم که هنوز هم تفاوت کشورها با یکدیگر همچون گذشته مهم است و دولت های ملی همچنان نقش مهمی در فعالیت شرکت های فراملی دارند. یکی از بهترین نمونه های این روند، گسترش کارخانه های تولیدی موسوم به ماکیلادورا در مکزیک است. این روند در سال 1956 آغاز شد که دولت مکزیک کارخانه های واقع در 16 کیلومتری مرز آن کشور با ایالات متحده را به شرطی که محصول نهایی شان مجدداً صادر می شد، از عوارض گمرکیِ واردات موادخام و قطعات معاف کرد. پس از تصویب موافقت نامه تجارت آزاد امریکای شمالی (نفتا) در سال 1993 که آخرین موانع باقی مانده بر سر راه تجارت را هم از میان برداشت، رشد این کارخانه ها سرعت بیشتری گرفت. سرمایه ها از ایالات متحده، اروپا و نهایتاً ژاپن با هدف استفاده از نیروی کار ارزان قیمت مکزیک به داخل کشور سرازیر و هزاران کارخانه تأسیس شد. مدیران هر روز سوار بر خودروهای خود از خانه هایشان در ایالات متحده به سر کار می آیند و کارگرانِ بدون وسیله نیز خود را با اتوبوس از حلبی آبادها به سر کار می رسانند. طبق گزارش ها، زنان جوان حدوداً 60 تا 70 درصد از نیروی کار ماکیلادوراها را در مکزیک تشکیل می دهند. دلیل ارزانی نیروی کار در مکزیک علاوه بر وفور، بی سروسامانی و عدم سازمان یافتگی آن است. کارفرمایان و دولت با همدستی یکدیگر هرگونه تلاش برای تشکیل اتحادیه را سرکوب می کنند. شرکت های نایکی(Nike) و گپGap)) در جنوب شرقی آسیا متهم شده اند که به رغم قوانین منع بهره کشی از نیروی کار کودکان، دختران زیر 16 سال را به خدمت می گیرند. سرمایه داری با مردسالاری دست به دست یکدیگر داده اند تا ارزان ترین نیروی کار را به خدمت بگیرند، زیرا عموماً زنان دستمزد کمتری می گیرند، از دستورات مردان اطاعت می کنند و به راحتی قابل تعدیل هستند، چرا که در صورت کاهش تقاضا برای نیروی کار می توان آن ها را خانه نشین کرد! در دهه های 1970 و 1980 سرمایه های ژاپن در پی یافتن نیروی کار ارزان تر به کشورهای هنگ کنگ، تایوان، سنگاپور و کره ی جنوبی که به «ببرهای آسیا» معروف شدند، سرازیر شد. پس از آن که هزینه ی تولید در این کشورها نیز افزایش یافت موج دوم سرمایه از ژاپن و «ببرهای آسیا» به سمت اندونزی، مالزی و تایلند حرکت کرد. همچنین از تأثیرات جهانی شدن سرمایهداری بر کشاورزی می توان اینچنین یاد کرد؛ در دهه ی 1990 صنایع تولید موز به دلیل عرضه ی بیش از تقاضا در بازار دچار بحران شد. در نتیجه شرکت های تولید میوه در امریکا، به ویژه دول(Dole) ، فعالیت تولیدی خود را به اکوادور منتقل کردند، زیرا دستمزدها و سایر هزینه های نیروی کار در این کشورها بسیار پایین تر بود و کارگران، اتحادیه ای نداشتند.
همچنین تولیدکنندگان خرده پا از این جنبه که تحت سیطره ی شرکت های بسیار متمرکز علوم زیستی قرار گرفتند که در تمامی زمینه ها از کشت و صنعت گرفته تا فناوری زیستی و صنایع شیمیایی و داروسازی فعال هستند، به سویِ کشاورزی مبتنی بر سرمایه داری کشیده شده اند. این شرکت ها بذرهایی می فروشند که از نظر ژنتیکی دستکاری شده اند و محصول زیادی به بار می آورند. علاوه بر اینکه می گویند بیماری های ناشی از کمبود ویتامین ها را می توان با این نوع دستکاری ها درمان کرد. این نوع کشاورزی می تواند محصول نقدی بسیار خوبی تولید کند، ولی حصول چنین نتیجه ای محتاج آب فراوان و استفاده ی گسترده از سموم آفت کش و علف کش است که آن ها را نیز همین شرکت ها می فروشند. این نوع کشاورزی پیامدهای فاجعه باری برای محیط زیست به دنبال دارد، زیرا منابع کمیاب آب را می خشکاند، آلودگی شیمیایی را افزایش می دهد و تنوع زیستی را از بین می برد. علاوه بر این، کشاورزان نه فقط به این شرکت ها وابسته می شوند بلکه زیر بار قرض نیز می روند.
تصور غلط چهارم هم این است که سرمایه داریِ جهانی موجب یکپارچه شدن جهان می شود، ولی می دانیم که هر قدر سرمایه داری جهانی تر شده، جهان به سبب نابرابری ثروت، متفرق تر شده است.
...
[1]. JamesFulcher
[2]. Capitalism: A Very Short Introduction
[3]. Department of Sociology: University of Leicester
[4]. برخی از کتاب های دیگر این مجموعه عبارتند از:
فلسفه ی قاره ای(سایمون کریچلی)، فلسفه ی سیاسی (دیوید میلر)، سیاست (کنت میناگ)، منطق (گراهام پریست)، تاریخ (جان ایچ. آرنولد)، جامعه شناسی (استیو بروس)، انسان شناسی (جان ماناگن، پیتر جاست)، فاشیسم (کوین پاسمور) و... .
[5]. شهر ساحلی بلکپول در ناحیه ی لنکاشر انگلستان زمانی از تفرجگاه های پرطرفدار کارگران صنایع نخریسی این ناحیه به شمار می رفت.